![]() |
Amin alayına hazırlanan çocuklar |
Osmanlı’da çocuklar dört-beş yaşına geldiklerinde ilk mektebe, bugünkü
karşılığı ile ilkokula başlarken düzenlenen merasime ‘bed’-i besmele veya âmin
alayı’ adı verilmiştir.1 Âmin alayı, bazı kaynaklarda ‘dua alayı’ şeklinde de
zikredilir.
Ali Birinci ve İsmail Kara, bunların tamamına çocuğun ‘mahalle mektebine
başlama merasimi’ adını vermişlerdir. Onlara göre âmin alayı tâbiri bu merasimin
tamamını değil, ancak sokakta geçen kısmını ifâde etmektedir.2 Bu merasimin ilk
defa ne zaman ve nasıl başladığı, kesin bilinmemektedir. “Âmin alayı” genellikle
kandillerde veya pazartesi, perşembe günleri düzenlenmiştir.3
Osmanlı’da hemen her cami ve mescidin yanına veya yakınına devlet tarafından
yüksek kubbeli tavanları olan mektepler inşâ edildiği gibi, iyi yâd edilme ve
sevâp kazanmaya vesile olması maksadıyla hayır severler tarafından da mektepler
yaptırılmış ve bunların hizmetlerinin devamı için de gelir kaynakları
vakfedilmiştir. Ekseriyetle taştan yapıldıkları için ‘taş mektep’ ismiyle de
zikredilen bu mekteplerin daha ziyade ‘mahalle mektebi’ şeklinde
adlandırıldıkları görülmektedir. Resmî vesikalarda ‘sıbyan mektepleri’ olarak
geçen bu mektepler, seyrek de olsa ‘mahallât mektebi’ şeklinde de ifade
edilmiştir. Bu mekteplerin esas gayesi; İslâm’ın âdab ve erkânını, Kur’ân
okumayı, yazı yazmayı, namaz kılmayı ve ilmihâl bilgilerini öğretmekti.
Buralarda isteyene tecvid de öğretilirdi. Mektebe başlayan çocuklara sırasıyla
halk arasında ‘supara’ da denen Elifba cüzü, Amme cüzü, Tebareke ve diğer bazı
cüzler ile mevlid okutulurdu. Çocuğun Kur’ân okumaya başlaması ayrı bir sevinç
vesilesi olur; bu durum, “Mushaf’a çıkmak” şeklinde isimlendirilirdi.4
Merasim için hazırlıkların başlaması
Çocukların dördüncü
yaşının dördüncü ayının dördüncü gününde mektebe başlamalarına özen
gösterilirdi. Buna bazı insanların riayet etmediği de olurdu; çocuklar beş-yedi
yaşları arasında da mektebe başlayabiliyordu. Mahalle mektebine başlama
merasimi, ailelerin varlıklarıyla mütenasip şekilde yapılırdı. Fakir aile
çocukları; baba, ana yahut bir yakını tarafından mektebe götürülür, “Eti senin
kemiği benim.” denilerek çocuklara, hocanın eli öptürülür ve eğitilmesi için
oraya teslim edilirdi. Orta hâlli ailelerde çocuk giydirilip kuşatılır; erkek
ise fesine, kız ise saçlarına süsler takılır, yakın akraba ile mektebe gidilir,
derse başlatılarak hocaya dua ettirilirdi. Bundan sonra çocuklara birer ikişer
kuruş dağıtılır, hoca ile kalfaya da mendil ucuna bağlanmış birkaç mecidiye
hediye edilirdi. Anadolu’da ise çocuklara para verilmez, simit ve şeker
dağıtılırdı.
Sözkonusu merasimler, hâli vakti yerinde aileler ve şehzâdeler için, bir
düğün kadar ciddiye alınır; halk arasında değil, İstanbul’daki çok özel
mekânlarda yapılır ve merasime padişah ile devlet ricali de katılırdı.5
Şeyhülislâm, şehzâdeye alfabenin harflerini baştan sona kadar okutur ve dua
ederdi. Şehzadenin eğitimi, tayin olunan hocasına bırakıldıktan sonra da merasim
sona ererdi.6
Bir çocuğun mektebe başlaması, aile hattâ mahalle için mühim bir hâdise kabul
edilirdi. Evde hazırlıklar yapılır, çocuğa yeni elbiseler alınırdı. Yumuşak ve
güzel bir minder doldurulur; imkânı olan aileler, mor kadife üzerine sarı sırma
kılâptan işlemeli, kâr-ı kadîm bir cüz kesesini, çocuğun sağ omzundan sola doğru
çapraz asmak için hazırlardı. Çocuk için bir Elifba cüzü temin edilirdi.
Bunların sarı soluk kâğıtlara basılmış olanları bulunduğu gibi, çocuğu okumaya
özendirmek için altın yaldızlı basılanları da olurdu. Bazı ailelerde Elifba
cüzlerinin müzehheb el yazmalarına da rastlanırdı ki, bunlar iyi muhafaza edilir
ve nesilden nesile devredilirlerdi. Mektep için hazırlanan çocuğa nazarlık
takılırdı. Çocuk ayrıca nazara karşı tütsülenirdi. Tütsü, mangala atılan bazı
maddelerin dumanına çocuğun sokulması suretiyle yapılırdı.
Merasimden önce hocaya haber verilir ve uygun bir gün tespit edilirdi. Bu
günün kandil günlerine ve daha ziyade pazartesi veya perşembeye rastlamasına
itina edilirdi. Mektebin ilâhi takımı haberdar edilir veya başka mekteplerin
daha güzel sesli ilâhi takımları tutulurdu. Çocuk yeni kıyafetiyle, zihin
açıklığını ve hayatının yeni safhasında muvaffak olmasını sağlamak hususunda
himmetlerini istemek için ailesi tarafından İstanbul’da ekseriya Eyüp Sultan’a
götürülürdü. Merasim günü çocuklar, temiz kıyafetleriyle mektebe toplanırlar;
önlerinde hocaları, kalfa ve bevvabları olduğu hâlde, ilâhi takımını takip eder
ve işaret edilen yerlerde ‘âmin’ diye bağırarak çocuğun evine gelirlerdi.7 Okula
önceden başlamış ve ilâhiler öğrenmiş, sesleri güzel çocuklar en öne alınırdı.
Onlar yüksek sesle ve koro hâlinde ilahiler okuyarak, arkadakiler de beyit
aralarında yüksek sesle ‘âmin’ diye bağırarak neşe içinde yola
koyulurlardı.8
Âmin alayında okunan ilâhiler
Bu safhadan sonra merasim
iki şekilde devam etmekteydi. Evinin durumu ve hâli-vakti müsait olanlar
merasimin geri kalan kısmını evinde yaptırırdı. Eve gelen mektep çocukları, yeni
başlayacak çocuğu yanlarına alarak ilâhiler ve büyük bir kalabalık eşliğinde
yola düzülürdü. En önde hoca ile başının üzerinde rahle taşıyan bevvab yürürdü.
Rahlenin üzerinde çocuğun minderi ile cüz kesesi bulunurdu. Mektebe başlayan
çocuk faytona veya iki yanında birer kişinin yürüdüğü midilliye bindirilirdi.
Çocuğun peşi sıra ilâhi takımı ve diğer çocuklar yürürdü. Kadınlar ise en geride
yürürlerdi. Âmin alayında okunan ilâhilerden bazıları şöyledir:9
“Yâ İlâhî başlayalım ism-i Bismillâh ile
Bu duâya el açalum ism-i
Bismillâh ile
Sen kabûl eyle duâmız Besmele hürmetine
İlmini eyle müyesser
yâ İlâhe’l-âlemîn
Ol Muhammed hürmetine meded eyle yâ Mu’în
İlmini eyle
müyesser yâ İlâhe’l-âlemîn
Kapuna geldik niyâza yâ İlâhe’l-âlemîn
Eyleyip
mansûr muzaffer kullarına yâ Mu’în”
Ben bilmez idim gizli ayân hep sen imişsin
Tenlerde ve cânlarda nihân hep Sen imişsin
Âmîn, âmîn
Sen’den
bu cihân içre nişân isteridim ben
Âhir bunu bildim ki cihân hep Sen
imişsin
Âmîn âmîn”
…
“Şol Cennet’in ırmakları,
Akar Allah deyu
deyu,
Çıkmış İslâm bülbülleri,
Öter Allah deyu deyu.
Âmin, âmin!”
İlk ders ve “Rabbi Yessir…” duası
Âdet olduğu üzere ilâhilerle şehirde dolaşan alay tekrar eve gelirdi. Burada
da ilâhi okunup, mektep gülbankı çekildikten sonra alay sona ererdi. Daha sonra
alaya iştirak edenler, minder ve seccadelerle döşenmiş, öd ağacıyla tütsülenmiş
odada hocanın çocuğa ilk dersi vermesini beklerdi. Misafirler arasında ulemâdan
biri olduğunda, hoca yerini ona bırakırdı. Minderine oturup rahlesinin üzerine
Elifba cüzünün ilk sayfasını açan çocuk, eline odun, kemik, pirinç, gümüş veya
altından yapılmış ‘hilâl’ adlı çubuğu alarak, hocanın vereceği işareti ve
söyleyeceği sözleri beklerdi. İlk derste çocuğa Elifba cüzünün en başındaki dua
kısmı ile birkaç harf (genellikle sadece elif harfi) okutulurdu.
- Elif, be, te, se…
- Elif, be, te, se…
Hoca bazen sadece “elif” harfini okuyup, çocuğa da tekrar ettirdikten sonra;
“Aferin, bugünkü dersimiz bu kadar!” derdi. Daha sonra, “Yarabbi ilmimi, aklımı
ve anlayışımı artır.” mânâsına gelen “Rabbi zidnî aklen ve ilmen ve fehmen” veya
“Rabbi Yessir…” duası çocuğa tekrar ettirilirdi.10
İlk dersini alan çocuk daha sonra hocasının ve davetlilerin ellerini öperdi.
Talebelerden birisinin okuduğu ‘aşr-ı şerif’ten sonra, hocanın yaptığı dua ile
tören sona ererdi.11 Bundan sonra yemek ve lokma yenilirdi. En sonunda törene
katılan çocuklara birer, ilâhi söyleyenlere ikişer, ilâhi grubunun başındaki
kişiye üç kuruş, hoca, kalfa ve bevvaba münasip miktarlarda para ile mintanlık
ve cübbelik kumaş verilirdi.
Evi müsait olmayanların merasimleri ise, mektepte yapılırdı. Mahalleyi
dolaşan alay mektep gelir, ilâhiler okunup gülbank çekildikten sonra içeri
girilirdi. Lokma yenildikten sonra da hediyeler dağıtılırdı.12
![]() |
Amin alayına hazırlanan çocuklar |
Evde Mevlid okutulması
Bazı aileler, çocuklarının okula başladığı ilk günün akşamı, evde Mevlid okuturdu. Meselâ; Zekâî Dede’nin torunu Mehmed Münir’in okula başlaması münasebetiyle, zamanın meşhur mutasavvıf ve mûsikîşinaslarının katıldığı muhteşem bir âmin alayı düzenlenmiş, bu törende Zekâî Dede’nin yeni bestelemiş olduğu, sözleri Yunus Emre’ye ait, “Allah emrin tutalım rahmetine batalım” Uşşâk-düyek ilâhîsi ile, “Yâ İlâhî Sana geldik bizi mahzûn eyleme” Hisâr-bûselik ilâhîsi okunmuştur. O gece Zekâî Dede’nin evinde “Tevşîhli Mevlid-i Şerîf” merâsimi de tertiplenmiş, kendisinin bestelemiş olduğu Tevşîh ve ilâhîler okunmuştur.13 Çocuklar, mektebe başlama merasimlerinde belki de ilk defa duydukları dinî musikinin bir müddet sonra eğitimini alırlardı.
İstanbul’daki sıbyân mekteplerinde muallimlik görevlerini, çoğunlukla mahalle
imamları ve müezzinleri yapardı. Okuma-yazma ve dinî ilimler ağırlıklı eğitim
verilen bu okullarda, erkek ve kız çocukları beraber okudukları gibi, yalnız kız
veya yalnız erkek çocuklarının gittiği mektepler de vardı. Bu mektep hocalarının
birçoğu ilm-i mûsikîye vâkıftı; onlar bildikleri Mevlid, ilâhî, na’t ve
kasîdeleri talebelerine öğretirlerdi. Yalnız kızların gittiği kadın mektepleri
ise, çoğunlukla yetişkin ve evli kadınlar için cuma günleri açılır, dileyen
hanımlara Kur’ân-ı Kerîm, Mevlid, ilâhî, na’t ve kasîde öğretilirdi. Bazen de
önceden kararlaştırılan bir cuma gününde mektebe gelinir, güzel sesli hanımların
okuduğu Mevlid-i Şerîf ve na’tlar dinlenirdi. Mevlid töreninin sonunda şeker ve
şerbet dağıtılır, okuyucu ve hocalara hediyeler verilirdi.14
Kültürümüzün zenginliklerinden biri olan ‘bed’-i besmele’ veya ‘âmin alayı’
merasimi, günümüzdeki okuma bayramlarına benzer bir fonksiyona sahiptir. Bu
merasimlerin, mektebe yeni başlayan çocukların okul korkusunu giderme, çocuklara
okuma isteğini aşılama ve çocukları arkadaşlarıyla kaynaştırma gibi önemli
pedagojik faydaları vardır.15 Diğer taraftan bu merasimlerin çocuklarda okuma,
anne ve babalarda ise, okutma arzusunu tetiklediği söylenebilir. Bu törenler
sayesinde çocuk, aile içinde olduğu gibi, cemiyette de yeni bir statü kazanırdı.
Bu merasimlere verilen büyük ehemmiyet, İslâmî terbiye anlayışında mektebe ve
öğretmenlere verilen değeri açıkça ortaya koymaktadır.16
-http://www.alemiislam.com/?p=7083- http://www.defterk.com/yazar.asp?yaziID=1204 www.diyanet.gov.tr
Dipnotlar
1. Neslihan Koç Keskin, “I. Abdülhamid’in
Şehzadelerinin Bed’-i Besmele Törenini Anlatan Enderûnlu Fâzıl’ın Sûrnâme-i
Şehriyâr’ı Üzerine” Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.27, s.149.
2. İsmail
Kara-Ali Birinci, “Mahalle Mektebine Başlama Merasimleri ve Mektep İlâhileri”,
Eğitime Bakış, Yıl: 4, S.12, s.15.
3. Mustafa Öcal, “Âmin Alayı” , İA, TDV,
c.3, s.63.
4. İ. Kara-A. Birinci, agm., s.15.
5. İ. Kara-A. Birinci, agm.,
s.16-17.
6. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilatı,
Ankara, 1988, s. 110.
7. İ.Kara-A.Birinci, agm., s.16-17
8. Mustafa Öcal,
Diyanet Avrupa Dergisi, S.135, Temmuz 2010, s.29
9. İ.Kara-A. Birinci, agm.,
s.18-19.
10. İ. Kara- A. Birinci, agm, s.17.
11. Mustafa Öcal, agm.,
s.31.
12. İ.Kara-A. Birinci, agm., s.17.
13. Yavuz Demirtaş, XX. Yüzyıl
Osmanlı Sosyal Hayatında Dini Musiki, İlahiyat Fakültesi Dergisi, 13/2, 2008,
s.363.
14. Yavuz Demirtaş, agm., s.364.
15. Neslihan Koç Keskin,,agm.,
s.2.
16. İ. Kara- A. Birinci, agm, s.20-21.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder