Hay Bin Yakzan

Kâinattaki bütün her şeyin Allah’ın bilgisi ve iradesi dâhilinde gerçekleştiğini bilin de; ne kaybettiğiniz imkânlara hayıflanın ve ne de onun size lütfettiği nimetlerden dolayı şımarın. Unutmayın ki Allah, şımarıp böbürlenen, kendini beğenen kimselerin hiçbirini sevmez.” (Hadid 23)

Madde, kendisinin belirmesine, somutlaşmasına neden olan bir- yetenek demek olan-biçime bağlıdır. Bu biçim olmadan madde varlık kazanamayacağı gibi gerçeklik kazanmasıda mümkün değildir. Biçimin varlığı ancak bağımsız Özne'nin varlığı ile mümkündür.Bu nedenle Hay Bin Yakzan katında bütün varoluşun o Özne'ye bağımlı, zorunlu olduğu ve Özne olmaksızın hiç bir varlığın var olamayacağı gerçeği beliginlikkazandı. Demek ki Özne, bütün varlıkların varoluş nedeni, ilkesidir.
Hay, ne kadar yetkin nitelik varsa tümünü araştırdı, inceledi. Bütün bu nitelikler ve bağımsız Özne'nin eseri olarak varoluyordu. Bu niteliklerin Özne'ye ilişkinliği, aynı nitelikleri taşıyan nesneler ilişkinliğine oranla daha yerınde, daha uygundu. Hay, bütün eksik nitelikleri de inceledi. Özne bunların tümünde en yüce ve arıydı. Özne'nin eksik niteliklerden arı olmaması düşünülemezdi. Çünkü eksikler salt yokluktan, yada salt yoklukla bağlantılı olan şeylerden kaynaklanıyordu. Özne eğer eksikliklerden  arı ve yüce olmasaydı salt, yokluk her nesneye veren ve kendinde varlığı zorunlu olan Zat'a ilişmiş, onu kuşatmış olurdu.
Oysa tek varlık O'dur. O mutlak varlıktır. Yetkinlik de, tamlık da, güzellik de yalnız O'dur. Salt değer, salt güç ve salt bilim O'dur. Oancak O'dur ve O'ndan başak her şey helak olacaktır. Hay Bin Yakzan/ İbni Sina- İbni Tufeyl